Thoát Bẫy Thu Nhập Trung Bình – Cơ Hội Vàng của Việt Nam 2024‑2025

“Khi thu nhập tăng nhanh hơn năng suất, tăng trưởng sẽ tự trói chân mình.” – câu chuyện quen thuộc của nhiều nền kinh tế mới nổi, nhưng không bắt buộc phải là định mệnh của Việt Nam.

Bẫy thu nhập trung bình là hiện tượng kinh tế khi một quốc gia đạt được mức thu nhập bình quân đầu người ở mức trung bình (theo Ngân hàng Thế giới, khoảng từ 1.000 đến 12.000 USD theo giá trị năm 2010) nhờ các lợi thế sẵn có như lao động giá rẻ, tài nguyên thiên nhiên, nhưng lại không thể vượt qua ngưỡng này để trở thành quốc gia thu nhập cao. Nguyên nhân chủ yếu là khi mức lương tăng lên, quốc gia mất lợi thế cạnh tranh về giá so với các nước có lao động rẻ hơn, trong khi năng suất lao động và công nghệ chưa đủ để cạnh tranh với các nước phát triển, dẫn đến tăng trưởng kinh tế chững lại hoặc trì trệ.

Một ví dụ đơn giản để hiểu về bẫy thu nhập trung bình là khi thu nhập bình quân của người lao động tăng từ 7,5 triệu đồng/tháng lên 10 triệu đồng/tháng trong vài năm, nhưng năng suất lao động không tăng tương ứng. Điều này cho thấy chi phí lao động đã tăng nhưng hiệu quả công việc không được cải thiện, dẫn đến mất dần lợi thế cạnh tranh về giá. Khi đó, doanh nghiệp khó có thể nâng cao giá trị gia tăng hoặc mở rộng thị trường, nền kinh tế dễ rơi vào trạng thái giậm chân tại chỗ, không thể bước lên tầng thu nhập cao hơn. Đây chính là biểu hiện điển hình của bẫy thu nhập trung bình, khi tăng thu nhập không đi kèm với đổi mới công nghệ, nâng cao năng suất và cải thiện chất lượng sản phẩm.

Việt Nam hiện đang nằm trong nhóm thu nhập trung bình thấp với GDP bình quân đầu người khoảng 4.284 USD năm 2023. Mặc dù đã có nhiều thành tựu trong chuyển đổi từ quốc gia thu nhập thấp sang trung bình, nhưng tốc độ tăng trưởng GDP có dấu hiệu chậm lại, đặc biệt chịu ảnh hưởng bởi đại dịch Covid-19 và các yếu tố kinh tế toàn cầu.

Việt Nam mắc bẫy thu nhập trung bình như thế nào?

Theo số liệu và phân tích mới nhất đến năm 2024 – 2025, Việt Nam đang đối mặt với một số thách thức lớn:

• Tăng trưởng kinh tế chậm lại: Tốc độ tăng trưởng GDP bình quân giảm từ 7,6% giai đoạn 1991-2000 xuống còn khoảng 6% giai đoạn 2011-2020, và dự kiến khoảng 6,5-7% trong năm 2024 – 2025.
• Năng suất lao động thấp: Đây là điểm nghẽn lớn, được các chuyên gia như GS. Andreas Hauskrecht (Đại học Indiana, Mỹ) nhấn mạnh, cùng với hiệu quả kém của khu vực kinh tế nhà nước.
• Chất lượng vốn FDI chưa cao: Các dự án đầu tư trực tiếp nước ngoài chưa mang lại đột phá về công nghệ và giá trị gia tăng.
• Cơ cấu kinh tế chưa chuyển dịch nhanh và bền vững: Việt Nam vẫn phụ thuộc nhiều vào lao động giá rẻ, chưa đa dạng hóa ngành nghề và chưa phát triển mạnh các ngành công nghiệp chế biến, chế tạo cao cấp.
• Áp lực từ biến động kinh tế toàn cầu: Căng thẳng địa chính trị, xu hướng tăng lãi suất ở các nền kinh tế lớn, chuỗi cung ứng toàn cầu biến động… ảnh hưởng đến xuất khẩu và đầu tư.

Việt Nam đã làm gì để thoát bẫy thu nhập trung bình?

Cải cách thể chế và nâng cao hiệu quả quản trị

Năm 2024 – đầu 2025, Việt Nam đã có bước tiến lớn trong cải cách thể chế kinh tế, tinh gọn bộ máy hành chính, đẩy mạnh cải cách thủ tục hành chính nhằm tạo môi trường kinh doanh thuận lợi hơn. Theo PGS.TS Bùi Tất Thắng, chưa có giai đoạn nào trong lịch sử mà cải cách, đổi mới lại diễn ra đồng bộ, hệ thống như hiện nay.

Tăng cường phát triển kinh tế tư nhân

Kinh tế tư nhân được định vị là động lực tăng trưởng quan trọng nhất, được hỗ trợ phát triển với các chính sách phù hợp, tạo điều kiện cho doanh nghiệp vừa và nhỏ phát triển, đổi mới sáng tạo và tham gia sâu vào chuỗi giá trị toàn cầu.

Đẩy mạnh chuyển dịch cơ cấu kinh tế

Việt Nam đang tập trung tăng nhanh tỷ trọng khu vực công nghiệp chế biến, chế tạo và dịch vụ, giảm tỷ trọng nông nghiệp, lâm nghiệp và thủy sản. Ưu tiên phát triển các ngành công nghệ cao, công nghệ xanh, dịch vụ chất lượng cao như du lịch, viễn thông, công nghệ thông tin, giáo dục, y tế.

Nâng cao năng suất lao động và đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao

Chính phủ chú trọng đẩy mạnh đào tạo kỹ năng, dạy nghề, chuyển đổi lao động từ phi chính thức sang chính thức, nâng cao chất lượng lao động để đáp ứng yêu cầu của công nghiệp 4.0 và nền kinh tế số.

Phát triển công nghệ cao và đổi mới sáng tạo

Việt Nam đang trở thành điểm đến hấp dẫn của các tập đoàn công nghệ lớn như Google, NVIDIA, IBM, Meta, Intel, TSMC, Samsung… với sự kiện Hội nghị Quốc tế về Trí tuệ nhân tạo và Bán dẫn (AISC) 2025 tại Hà Nội làm minh chứng. Đây là bước chuyển mình quan trọng từ trung tâm sản xuất sang trung tâm công nghệ chiến lược khu vực.

Thu hút đầu tư FDI có chọn lọc, nâng cao giá trị gia tăng

Chính sách thu hút FDI tập trung vào các ngành công nghệ cao, công nghệ xanh, có hàm lượng giá trị gia tăng lớn và liên kết chặt chẽ với doanh nghiệp trong nước, giúp nâng cao chuỗi giá trị và năng lực cạnh tranh quốc gia.

Các nền kinh tế như Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan, Singapore đã thoát bẫy thu nhập trung bình nhờ:

• Đầu tư mạnh vào đổi mới sáng tạo, công nghệ cao.
• Chuyển dịch cơ cấu kinh tế sang các ngành công nghiệp chế tạo phức tạp, dịch vụ chất lượng cao.
• Tăng cường giáo dục, đào tạo nhân lực chất lượng cao.
• Cải thiện môi trường kinh doanh, thu hút đầu tư có chất lượng.

Việt Nam đang từng bước áp dụng những bài học này trong chính sách phát triển kinh tế – xã hội.

Mặc dù có nhiều tín hiệu tích cực, Việt Nam vẫn đối mặt với các thách thức:

• Cần duy trì ổn định kinh tế vĩ mô, kiểm soát lạm phát.
• Khắc phục hiệu quả các điểm nghẽn về hạ tầng, nguồn nhân lực.
• Tăng cường liên kết giữa các thành phần kinh tế, nâng cao năng suất và chất lượng tăng trưởng.
• Đẩy mạnh chuyển đổi số, kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn.
• Phát triển bền vững, cân bằng giữa tăng trưởng kinh tế và bảo vệ môi trường.

Việt Nam đang đứng trước cơ hội lớn để thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình, dựa trên nền tảng cải cách thể chế đồng bộ, phát triển kinh tế tư nhân, chuyển dịch cơ cấu kinh tế và nâng cao năng suất lao động. Năm 2024 và nửa đầu 2025 đã chứng kiến nhiều bước tiến quan trọng, đặc biệt trong lĩnh vực công nghệ cao và đổi mới sáng tạo.

Tuy nhiên, để đạt được mục tiêu trở thành quốc gia thu nhập cao vào năm 2045, Việt Nam cần tiếp tục duy trì quyết tâm cải cách, đầu tư phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao và tạo môi trường kinh doanh thuận lợi, bền vững.

Thế hệ trẻ – Gen Z và các thế hệ kế tiếp – sẽ là lực lượng chủ lực để hiện thực hóa những mục tiêu này, góp phần xây dựng một Việt Nam phát triển thịnh vượng, hiện đại và hội nhập sâu rộng với thế giới.